De Zoektocht naar het Menselijke na Mao: Dai Houyings Stones of the Wall

Van alle periodes in de moderne Chinese geschiedenis is de Culturele Revolutie misschien wel de meest invloedrijke. Deze gebeurtenis, die duurde van 1966 tot Mao’s dood in 1976, betekende op alle vlakken in de samenleving een breuk met het verleden. Traditionele cultuur werd vernietigd, intellectuelen werden gedwongen naar het platteland gestuurd om revolutionaire waarden te leren, en elke dag werden nieuwe zondebokken aangewezen en veroordeeld. De huidige samenleving is blijvend getekend door de chaos van toen. 

Veel Chinese schrijvers hebben in de relatief kalme jaren 80 teruggekeken naar toen en geprobeerd hun identiteit te herdefiniëren. Zo had je een beweging met de naam Xungen, letterlijk “zoeken naar de wortels”, die een nieuwe Chinese cultuur probeerde te vinden in lokale geschiedenissen en gebruiken, die ver weg stonden van de Chinese gepolitiseerde canon. Maar niet alleen hun cultuur was aangetast; ook de fundamentele menselijkheid van mensen was ontnomen. Wat betekende het om mens te zijn in een communistische samenleving waar elk humanisme werd bestempeld als bourgeois?

Dit is een van de centrale thema’s van Dai Houyings boek dat in het Engels is verschenen onder de naam Stones of the Wall. De Chinese titel kan, veel passender, vertaald worden met Mensen ach mensen.

Klimmen en vallen door de chaos

Het boek vertelt het verhaal van een groep intellectuelen net na de Culturele Revolutie, met Sun Yue, een vrijgezelle universitair docente, in de hoofdrol. Om haar heen cirkelen een drietal mannelijke personages: Zhao, haar ex-partner en vader van haar kind Hanhan; He, een idealistische denker die haar al lang aanbidt en Xu, een man die haar heeft tegengewerkt tijdens de Culturele Revolutie maar daarna aan lager wal is geraakt en haar hulp nodig heeft. Elk hoofdstuk wisselt van verteller, waardoor de innerlijke motivaties van elk personage wordt belicht.

We zien hoe deze en andere personages worden meegenomen door de stroom van de geschiedenis. Steeds wordt er teruggekeken naar het verleden, en nagedacht over hoe de machtsverhoudingen veranderd zijn. Xu definieert het mooi: “The whole of history can be summarised in two words, ‘rising’ and ‘falling’.” Wie op het ene moment de macht had, was het een jaar later weer kwijt. Hiermee wordt niet alleen gezinspeeld op de Culturele Revolutie, maar ook op de Anti-rechtse campagne van eind jaren 50. Deze campagne richtte zich tegen de kritische intellectuelen die vragen stelden bij het autoritaire beleid van de Communistische Partij. Zij werden bestempeld als “rechts”, “bourgeois”, “reactionair” of “feodaal” en monddood gemaakt. Zij die in 1958 nog het toonbeeld waren van revolutionaire geestdrift, werden in 1968 beschimpt door de nieuwe machthebbers.

De grote omwentelingen waren kortom niet helemaal ideologisch gemotiveerd; het ging vaker om opportunisme. Revoluties zijn herschikkingen van de sociale orde, en daar zijn dus kansen te pakken. Dit zie je in personages als Xu, Xi Liu en You Ruoshui, die klimmen en vallen door de chaos van de geschiedenis. Xu vergelijkt zichzelf vaak met You; allebei hadden ze onder Mao veel macht, maar waar de eerste na 1976 het onderspit delft, weet de tweede zich goed te manoeuvreren en blijft aan de top van de hiërarchie zitten. Het lot blijkt willekeurig.

Ideologische strijd

De geschiedenis geeft veel redenen om cynisch te zijn over vooruitgang en verbetering, maar dat geldt niet voor alle personages. Sun Yue, en haar aanbidder He, voor wie zij in het geheim ook nog gevoelens heeft, vertolken de idealistische houding, en Dai Houying schetst hen dan ook onmiskenbaar als de ietwat tragische helden van het verhaal. Sun Yue is verlaten door haar opportunistische man en is nu alleenstaande moeder, He heeft jarenlang door het land gezworven zonder iets om op terug te vallen.

Ondanks alle tegenslag en ontmenselijking die ze moeten trotseren, blijven ze geloven in een humaner leven. Daarbij verliezen ze overigens het communisme niet het uit oog; mogelijk zou het boek dan gecensureerd zijn geweest. He pleit voor een marxistisch humanisme, dat oog heeft voor de mens. 

Zijn focus op menselijk medeleven is in sterk contrast met de rigide ideologische lijn van de tijd, waar het buzzword dialectisch materialisme overal op werd gegooid. Over deze ideologie wordt constant met ontzag gesproken, zodat het een bijna mystieke kracht krijgt. Hij besluit een boek te publiceren, dat door de partij-ideologen als te rechts wordt gezien. Sun Yue zit in de commissie die het werk kan censureren, en blijft trouw aan haar idealen, ondanks de politieke consequenties. 

Op momenten wordt het gelijk van Sun Yue en He iets te veel onderstreept, maar gelukkig krijgen de “foute” personages uit het boek ook de kans om hun perspectief te laten zien. Zo geeft Li Yining, een vriendin van Sun Yue, genoeg redenen voor een stabiel en veilig bestaan. Aanvankelijk komt deze houding wat simplistisch over tegenover de verheven romantiek van Sun Yue, maar na wat achtergrondinformatie is Li’s perspectief goed verdedigbaar, en zelfs best overtuigend. Stabiliteit, zowel persoonlijk als politiek, is een logisch ideaal in tijden van onzekerheid. 

Menselijke politiek, gepolitiseerd menszijn

Tussen alle politieke spanningen door loopt echter het werkelijke verhaal van het emotioneel leven van de personages. De romantische spanningen tussen Sun Yue en He, de spijt van Zhao, de eenzaamheid van Hanhan en haar zoektocht naar een vaderfiguur; dit is waar het boek eigenlijk om gaat. Dai Houying heeft geen boek geschreven over politiek, geen pleidooi voor marxistisch humanisme zoals He; het is een boek over mensen en hun perspectieven op interpersoonlijke relaties.

Het conflict van het boek lijkt wel wat op dat van zijn personages: allebei proberen ze de politieke dimensie te ontvluchten, terwijl die dimensie totalitair is. Meedoen aan politiek lijkt nodig, maar heeft geen opperbeste consequenties. Op het moment dat He zich mengt in het ideologisch debat, wordt hij ziek en ligt hij verzwakt in het ziekenhuis. Bovendien worden degenen die daadwerkelijk politiek succes boeken nou niet echt geschetst als goede mensen. 

Wat kan de mens dan doen? Dai Houyings antwoord lijkt me: Je richten op de taken die je hebt ten opzichte van anderen. Sun Yue probeert Hanhan goed op te voeden en Xu te helpen in zijn armoede, Zhao vraagt om vergeving aan zijn dochter, He denkt na over hoe hij en Sun Yue samen kunnen zijn zonder dat zij slachtoffer wordt van publieke spot.    

Tegelijkertijd is de politiek altijd het kader waarin de menselijke conflicten plaatsvinden. Het is simpelweg niet te ontvluchten, en de personages reflecteren ook constant op de politiek in hun leven: Xi Liu bemerkt de verschillen tussen zichzelf en zijn revolutionaire zoon; Xu heeft spijt van het opportunisme en de angst die zijn handelingen hebben bepaald; He schrijft een boek dat een coherent wereldbeeld moet schetsen waarin er ruimte is voor de mens binnen het politieke domein. 

Misschien is wat Dai Houying hier doet het tegenovergestelde van He’s boek: Ze schept een wereld waarin de politiek een ruimte krijgt binnen de bredere menselijke ervaring. Bij haar overschaduwt de politiek het menselijke niet, maar is ze een externe kracht, die (het lijkt soms op willekeurige wijze) de lotsbestemmingen van de personages stuurt. De mens bevindt zich tussen macht en onmacht, tussen puurheid en compromis, tussen ideaal en werkelijkheid, en baant moeizaam een pad. Het pad mag dan geplaveid zijn met spijt, toch kan je enkel doorgaan.