De Nieuwe Wereldorde: Het wantrouwen jegens China

China’s miraculeuze groei in welvaart en technologische ontwikkeling is zo groots dat alle introducties over het land op dezelfde clichématige wijze beginnen, en zo ook de mijne. Regelmatig wanneer ik mensen vertel dat ik Chinees studeer (of studeerde is het onderhand geworden), was het antwoord: "Ah, China is wel echt “booming”. De afgelopen 5-6 jaar is de hoeveelheid nieuws over China naar mijn gevoel enorm toegenomen, en wordt het land steeds meer gezien als een belangrijke (en overwegend negatieve) speler in de wereld. 

Naast nieuws komen er ook boeken uit, zoals in 2019 De Nieuwe Wereldorde, van de hand van Rob de Wijk, hoogleraar internationale betrekkingen aan de universiteit van Leiden. En dat geeft een helder en representatief beeld van hoe het Westen in het algemeen (en  Nederland specifiek) kijkt naar het vaak zo mysterieuze Rijk van het Midden.

De nieuwe Wereldorde: hoe China sluipenderwijs de macht overneemt. 

Sluipenderwijs.

In dat woord ligt het al verscholen: de argwaan die (zo ervoer ik het althans) voortkomt uit een zeker eurocentrisme. Is de beweerde machtsovername van China echt zo verrassend, zo sluw? Zoals eerder gezegd, het nieuws gaat bijna dagelijks over China (ook voor Corona). Over China wordt steeds meer gerapporteerd, en dan met name over mensenrechtenschendingen en geopolitieke ontwikkelingen, zoals de genocide op de Oeigoeren, Huawei, 5G, protesten in Hong Kong, handelsoorlogen, de Nieuwe zijderoute, ga zo maar door.

Rob de Wijk is expert in Internationale Betrekkingen, in geopolitieke spanningen. Dat hij geen sinoloog is, geeft een boeiend nieuw perspectief voor mij; er wordt een ander theoretisch kader gebruikt dan waar ik bekend mee ben, waardoor zijn conclusies ook anders zijn. Hij is een grondige realist: de geopolitieke wereld is een anarchie, totdat zich een hegemoon zich opwerpt. In de 19e eeuw was dat Groot-Britannië, nu is het de Verenigde Staten, en in de toekomst zal het China zijn. Er is voortdurende concurrentie en wantrouwen tussen staten in plaats van samenwerking. Volgens de realisten is elke groei relatief; er kan maar 1 winnaar zijn. Als de concurrent er beter op wordt, dan verlies jij dus (relatief), want je verliest aan macht. Dit verschilt van de liberale kijk op internationale betrekkingen, waar samenwerking als voordelig wordt gezien voor alle betrokkenen. 

Na de val van de Sovjet-unie leek de Verenigde Staten voor even de permanente hegemoon te zijn (en met hen de liberale ideologie, denk maar aan Francis Fukuyama’s claim dat de geschiedenis ten einde was gekomen), maar nu komt China op en zal het waarschijnlijk voor 2049 overnemen. Dat stelt het boek, en dat doet het best overtuigend.

Europa, de verliezende grootmacht

Al heel vroeg in zijn boek maakt de Wijk de absurde opmerking dat de mondiale grootmacht voor het eerst in de wereldgeschiedenis niet westers zal zijn. Dit terwijl Europa tot in de 18e eeuw niet echt bekend stond als de machtigste in de wereld; onder andere China en India maakten meer aanspraak op die titel. Gelukkig spreekt hij zich later meerdere malen tegen en geeft hij toe dat er meerdere niet-westerse hegemonen zijn geweest, maar de toon van het boek is hiermee gezet: Het is de ontwenning van een westerling over de veranderende wereldorde. Het westen heeft recht op de macht, en heeft zelfs de morele verantwoordelijkheid die te nemen. Het is een claim die een gevoelsmatige oorsprong lijkt te hebben, een bijna tribale groepsmentaliteit, en pas daarna zich probeert te versterken met morele autoriteit. Dit komt het sterkst naar voren helemaal aan het eind van het boek: Het westen moet zich bundelen niet op basis van gedeelde waarden, maar eerder op grond van strategisch perspectief, aldus de Wijk.

Als het niet op basis van gedeelde waarden is, waarom moet het Westen zich überhaupt verdedigen? Het constante gehamer op westerse waarden in dit boek lijkt dan een afleidingsmanoeuvre. Begrijp me niet verkeerd: de fundamenten van onze maatschappij, zoals mensenrechten, religieuze vrijheid, vrijheid van meningsuiting en democratie vind ik enorm belangrijk en ik zou deze niet inwisselen voor de waarden die de Chinese Communistische Partij propageert. (Tegelijk moeten we ons de vraag stellen of deze waarden westers zijn of niet. Spoiler: niet exclusief.)

Maar vanuit de strategische, realistische blik van de Wijk zou er geen rechtvaardig of onrechtvaardig moeten zijn: als Chinees autoritarisme een succesvolle formule blijkt en de liberale wereldorde omver werpt, is dat eerlijk gewonnen. Dan moet democratie maar aantrekkelijker zijn.

Ik ben het overigens op redelijk veel punten eens met het boek. Met name zijn punten over technologische ontwikkeling en groei van politieke macht vond ik erg sterk. Ik denk dat China zich inderdaad zal opwerpen als een mondiale grootmacht, en dat dat invloed zal hebben op het politieke en ideologische systeem in de gehele wereld. En wij als "Westen" (of Nederland, of Europa, of Joods-Christelijke waarden-gebied) moeten ons afvragen hoe we onze waarden kunnen waarborgen. Maar het tot louter vijand bestempelen van China lijkt mij averechts te werken. Dan waarborgen we niet onze waarden, maar onze machtspositie. Het doet me wat denken aan de politieke filosofie van Karl Schmitt. Waar ethiek gaat over goed en kwaad, en economie over winst en verlies, gaat politiek over vriend en vijand, aldus Schmitt. De vijand krijgt de meeste aandacht, en echte politiek bestaat pas als de vijand wordt beschouwd als een existentiële dreiging van de groep. Voor het Westen is China dat geworden.

Onbegrip

Dat China alleen concurrent en vijand is voor Rob de Wijk, blijkt uit de desinteresse voor de cultuur, en dit is ook een van mijn grootste bezwaren van het boek. Je merkt het meteen aan de onzorgvuldigheid. De hoeveelheid spelfouten in Chinese namen is beschamend: Hun Jintao, Chongquing, Chendu, enzovoorts. Niet alleen de auteur, maar ook de eindredactie maakt het blijkbaar niet echt veel uit want ze kunnen het toch niet uitspreken. Veel kwalijker nog is het feit dat over het Chinese denken amper wordt geschreven (terwijl Adam Smith wel wordt genoemd). Hoe kan je de filosofie van harmonie begrijpen als je de confucianistische achtergrond niet kent; hoe kan je het belang van stabiliteit voor hedendaags China inzien als je geen woord rept over de Culturele Revolutie, hoe kan je concepten als socialisme en nationalisme in Chinese context uitleggen als je stil blijft over de 4 Mei-beweging en de daaropvolgende culturele bloei en diversiteit? Die context hoeft je mening niet te veranderen, maar het onbenoemd laten is onwetendheid die voortkomt uit ofwel gemakzucht ofwel arrogante onverschilligheid.

Ken je vijand, is het toch? Doe het dan goed.

Kortom, De Nieuwe Wereldorde is een interessant boek vol goede punten en bijna evenveel gebreken. Een gedegen geopolitieke duiding van de huidige wereld, een wisselvallig en onsamenhangend betoog voor westerse waarden, en een blijk van moedwillige onbegrip van de Chinese cultuur. 

De Wijks houding ten opzichte van China echoot door het Nederlandse medialandschap (hij geeft ook vaak commentaar op NOS als het over China gaat). De grootste uitzondering is Ruben Terlou, wiens documentaires een meer menselijke blik geven. De monoliet China wordt daar een massa individuen, een eindeloze bron hoopvolle en tragische verhalen.   

De waarde van diepgang?

Nu ben ik niet naïef (althans, niet in deze context): Grondigere kennis over China gaat niet de oplossing zijn voor mensenrechtenschendingen in China. Maar ik denk dat het een perspectief biedt dat nu mist in de media. Waar komt het huidige China vandaan, welke littekens hebben ze opgelopen, wat is het toekomstbeeld dat hun verenigt? Wat is de achtergrond van huidige tragedies, en wat is de beste aanpak om die te verminderen? Bovendien leert het je vragen stellen over het Westen en hun machtspositie. “Verdient” Europa het om het meest welvarende continent te zijn? Waarom verwachten we dat mensen uit andere landen enthousiast zijn over onze ideologie, als wij er de meeste vruchten van plukken en zij achterblijven? Zijn anti-westerse sentimenten in een land als China niet redelijk logisch, en misschien wel een beetje terecht?

Het zijn vragen waar ik geen antwoord op heb. Ik wil dus met deze blog al schrijvende een zoektocht beginnen naar meer begrip (of weldoordacht onbegrip) over China, haar politiek, cultuur, filosofie, religie; een reis naar het Oosten (met enkele omwegen).