Jeder Mensch: Ferdinand Von Schirachs nieuwe mensenrechten

Ongeveer een jaar geleden gaf ik aan wat vrienden een lezing over de ontstaansgeschiedenis van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Nadien stelde een van hen een fascinerende vraag: “Stel de Verklaring zou vandaag de dag worden opgesteld, wat zou er dan anders instaan?”

Een mogelijk antwoord komt van de Duitse schrijver en jurist Ferdinand Von Schirach, die met behulp van enkele rechtsgeleerden en filosofen een zestal artikelen heeft opgesteld die dienen als toevoeging op de huidige Verklaring. Afgelopen week verscheen het manifest in boekvorm in het Duits onder de naam Jeder Mensch. Deze week wil ik kort ingaan op dit manifest, zijn oorsprong en de mogelijkheden die het biedt.

Het document gaat als als volgt:

Wij, 

de burgers van de Europese Unie,

achten de volgende grondrechten,

als aanvulling op de Universele verklaring van de rechten van de mens, het Europees verdrag voor de rechten van de mens, het handvest van de grondrechten van de Europese Unie, en de grondwetten van diens lidstaten,

als vanzelfsprekend:

Artikel 1 - Milieu

Elk mens heeft het recht in een gezond en veilig milieu te leven.

Artikel 2 - Digitale Zelfbeschikking

Elk mens heeft het recht op digitale zelfbeschikking. De excessieve collectie of manipulatie van persoonsgegevens is verboden.

Artikel 3 - Kunstmatige Intelligentie

Elk mens heeft er recht op dat de op hen toegepaste algoritmes transparant, verifieerbaar en eerlijk zijn. Wezenlijke keuzes moeten door een mens worden gemaakt.

Artikel 4 - Waarheid

Elk mens heeft er recht op dat uitingen van ambtsdragers corresponderen met de waarheid.

Artikel 5 - Globalisering

Elk mens heeft er recht op dat hen enkel waren en diensten worden aangeboden, die met oog voor de Universele Mensenrechten vervaardigd en geleverd zijn.

Artikel 6 - Rechtspraak

Elk mens kan bij systematische overtredingen van dit handvest een grondrechtenschending voor de Europese rechtbank voorleggen. 

 

Zorgen van onze Tijd

Von Schirachs voorstel geeft ons een mooi kijkje in de vaak genoemde problemen waar onze tijd mee te kampen heeft: klimaatrampen, Post-Truth, en de schaduwkanten van digitale technologie en globalisering. Deze thema’s speelden veel minder eind jaren 40, toen de Universele Verklaring werd opgesteld.  

Het eerste artikel over milieu is dan ook logisch en weinig controversieel; een veilig en menswaardig leven is alleen mogelijk in een omgeving die veilig is, die niet wordt geteisterd door natuurrampen. Natuurlijk zullen er altijd aardbevingen en orkanen zijn, maar als er aantoonbaar bewijs is dat milieuvervuiling is veroorzaakt door een regering, organisatie, bedrijf of individu, dan dienen er consequenties te zijn.

Het ideaal van goed zijn voor de aarde is niet nieuw, en dit artikel is goed te onderbouwen vanuit verscheidene levensbeschouwelijke tradities. Vroege daoïstische teksten benadrukken al de harmonie van de natuur en wijzen de uitbuitende hand van de hebzuchtige mens af. Veel (Nederlandse) kerken benoemen meer en meer dat de mens rentmeester is over de schepping en zijn verantwoordelijkheid moet nemen. In het algemeen lijkt het me dat premoderne levensvisies nederiger stonden ten aanzien van de natuur; het is juist in de moderne tijd dat zorg voor de aarde ondergeschikt werd aan groei en vooruitgang.

Digitale dreiging

Dan volgen twee artikelen over de digitalisering, waarvan de eerste wat tweeledig is. Het gaat deels over manipulatie van mensen, zoals deepfakes of catfish-praktijken. Dit is een mogelijk prangend probleem in de toekomst waar tot nu toe weinig rekening mee is gehouden, en het is dan ook een waardevolle aanvulling.

Tevens verbiedt artikel twee de excessieve verzameling van persoonlijke data. Dit is een terecht punt, maar toch bevinden we ons op moeilijker terrein. Is het doorverkopen van persoonlijke data exploitatie, als dat simpelweg de overeenkomst is voor het gebruiken van een website? Het huidige systeem is inderdaad corrupt, maar is dataverzameling inherent een mensenrechtenschending?

Het artikel over kunstmatige intelligentie gaat in op de ontmenselijking van ons dataïstisch tijdperk. Wij wanen ons misschien in een objectieve wereld, maar algoritmes bezitten vaak dezelfde vooroordelen als hun makers, en kunnen zelfs discriminatie in de hand werken en ongelijkheid vergroten. Dat de eindverantwoordelijkheid bij een mens moet liggen, lijkt me een cruciale onderdeel om dit tegen te gaan. 

Voor wie is waarheid, wat is waarheid en is waarheid?

Politici moeten de waarheid vertellen: een actueel artikel voor Nederlanders, zal ik maar zeggen. Er is natuurlijk een brede basis voor dit idee. De waarheid is een alom gewaardeerd begrip in zowat alle filosofieën. Dat ambtsdragers specifiek genoemd worden, zegt misschien meer iets over onze wereld. Von Schirach plaatst mensenrechten duidelijk in een politieke context, niet in een algemeen menselijke. Mogen andere mensen, bedrijven of organisaties wel dingen verzwijgen, liegen of manipuleren? Het is zeker verdedigbaar dat politici meer verantwoordelijkheid hebben om de waarheid te spreken dan de bakker om de hoek, omdat de politiek de taak heeft om onze andere rechten te waarborgen, maar toch is het veelzeggend. De intentie van de Universele Verklaring was oorspronkelijk niet alleen politiek; het was vooral een morele standaard voor iedereen om zich aan te houden.

Daarnaast kunnen we ook oeverloos discussiëren over de vraag wat waarheid is in ons postmoderne tijdperk. De Post-Truth-retoriek van politici wereldwijd hangt samen met een algemeen verval van geloof in een eenduidige, absolute waarheid. De overweldigende hoeveelheid aan bronnen en stemmen, kan daar echt één waarheid uit komen? Toch is de claim op waarheid in lijn met de oorspronkelijke mensenrechten, die ook beweerden absoluut te zijn, een waarheid te verkondigen. Streef je universele mensenrechten na, dan ga je impliciet uit van een zekere waarheid.

Rechten, Plichten en Kansen

Het naar mijn mening meest interessante en vernieuwende punt is artikel vijf, waarin wordt gepleit voor het recht om ethisch te consumeren in een geglobaliseerde wereld. Dit is een uiterst actuele kwestie. Als consument in Nederland is het erg onduidelijk waar je producten vandaan komen. Met veel werk kan je er soms achter komen, maar veel productieketens zijn dermate in nevelen gehuld, dat de producent ook niet helemaal zeker is van zijn acties. Het doorvoeren van dit artikel zou betekenen dat bedrijven helderheid moeten bieden over de ontstaansgeschiedenis van hun product.

De opstellers van de Universele Verklaring koppelden rechten aan plichten. Het bestaan van rechten betekent dat je ook plichten hebt tegenover je medemens, zo luidt ook artikel 29. Dit idee is wereldwijd bekend, kijk maar naar de Gulden Regel. Er zijn eindeloze variaties, maar de strekking is altijd hetzelfde: “Wat hij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.”

Als wij als consument echter gestuurd worden te leven volgens een bepaald consumptiepatroon, krijgen wij dan wel de kans om onze plicht te doen? Kan van mij verwacht worden dat ik precies weet welk merk tomatenblokjes goed is voor zijn werknemers in Italië, en welk merk ze uitbuit? Dit artikel helpt de mens wereldwijd dus ethischer te kunnen consumeren. 

Om te voorkomen dat mensenrechten mooie voorstellen blijven waar niet zoveel mee wordt gedaan, is artikel zes gericht op het juridische aspect. Men moet verantwoordelijk gehouden worden voor mensenrechtenschendingen en Von Schirach wil dat de Europese rechtbank hierover gaat. Zo kunnen schendingen die over nationale grenzen heen gaan beter beoordeeld worden. Dit betekent wel dat enige nationale soevereiniteit wordt opgegeven, wat vaak niet zo goed wordt opgevat door de lidstaten zelf. 

Mondiaal of Europees, Universeel of Tijdsgebonden?

Het manifest spreekt specifiek over rechten die in de Europese Unie ingevoerd moeten worden. Het gaat dus niet over de hele wereld, over álle mensen. Dit lijkt bovenal een pragmatische keuze; de EU is een kleiner en sterker instituut dan de VN, en heeft meer zeggenschap over wat er gebeurt in hun lidstaten. Waar nationale schaal te klein is voor een dergelijk document, is VN-niveau weer te groot.  

Bovendien is Von Schirachs focus duidelijk Europees en westers. De twee historische voorbeelden die hij aanhaalt in Jeder Mensch zijn de Amerikaanse en de Franse revolutie, niet het opstellen van de Universele Verklaring. Hij ziet zijn suggesties als een vervolgstap in de ontwikkeling van mensenrechten in zijn eigen cultuurgebied.  

Dan rest de vraag: Zijn de rechten wel universeel? Digitale rechten zijn dat niet, als we universeel begrijpen als een waarheid die voor elk mens in elk tijdperk geldt. Voor de digitalisering waren deze wetten absoluut niet nodig geweest. Van veel andere universele rechten zou je dat wel kunnen zeggen, zoals vrijheid of gezondheid. Maar in de Universele Verklaring stonden ook al rechten die waren toegespitst op de moderne burger. Dit zijn Rechten die alleen zinvol zijn voor mensen die leven in een wereld ingedeeld in natiestaten met rechtsystemen. Net zoals het recht op nationaliteit voor ons universeel is (omdat het hebben van een nationaliteit essentieel is in de moderne tijd), zijn digitale rechten dat ook (omdat iedereen wordt beïnvloed door digitalisering). 

De filosofische grond van grondrechten?

Wat Jeder Mensch ietwat frustrerend maakt, is het gebrek aan argumenten waarom dit de nieuwe rechten dienen te zijn. Zelf ben ik erg benieuwd hoe deze zes artikelen tot stand zijn gekomen, en wat de achterliggende filosofie is. De commissie voor de Universele Verklaring gaf weliswaar ook geen uitleg over het waarom, maar dat was een diverse groep mensen die daarbij nog veel filosofisch voorwerk had gedaan. Von Schirach is slechts één persoon, en als lezer uit het manifest kan je niet opmaken wat zijn beweegredenen zijn.

Welke rechten zouden er nog meer kunnen worden toegevoegd? Iemand tijdens mijn lezing suggereerde expliciete rechten voor homoseksuelen, zoals het recht om te trouwen. Dit zou wereldwijd niet door een stemming heenkomen, maar binnen Europa is hier misschien wel mogelijkheid toe (al zal een land als Polen niet snel akkoord gaan). Verder zou ik willen pleiten voor het recht van kleine gemeenschappen op zelfbehoud. Er zijn nog talloze suggesties en aanvullingen mogelijk, en daar ben ik zeker benieuwd naar. Von Schirach is een discussie begonnen die eindeloos voort kan duren.

Ben je enthousiast over deze nieuwe rechten? De petitie is hier te vinden: https://you.wemove.eu/campaigns/fur-neue-grundrechte-in-europa